Nguyễn Hiền sinh năm (1234-1256) tại làng Dương A, huyện Thượng Hiền, phủ Thiên Trường (nay là Thôn Dương A, xã Nam Thắng, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định). Ông thi đỗ trạng nguyên khi mới 13 tuổi, trở thành trạng nguyên trẻ nhất trong lịch sử khoa cử Việt Nam, tại khoa thi tháng 2 năm Thiên Ứng Chính Bình thứ 16 (1247) thời vua Trần Thái Tông. Ngay từ khi còn nhỏ, Nguyễn Hiền đã là cậu bé thông minh, hiếu học lại có thiên bẩm về chữ nghĩa nên khi đỗ Trạng Nguyên, ông mới chỉ 13 tuổi. Đây chính là vị trạng nguyên đầu tiên và nhỏ tuổi nhất trong lịch sử nước ta.
Chân dung trạng nguyên Nguyễn Hiền
Vốn trời phú thông minh, Nguyễn Hiền học một thì lại biết mười nên chẳng mấy chốc vượt xa kiến thức của các bạn cùng trang lứa và thậm chí còn giỏi hơn cả các đàn anh khóa trên. Tuy nhiên, vì nhà quá nghèo, Nguyễn Hiền đã phải bỏ dở việc học. Ban ngày đi chăn trâu, dù mưa gió thế nào ông cũng đứng ngoài lớp học nghe giảng nhờ. Sách vở là lưng trâu, là nền cát, bút là ngón tay hay mảnh gạch vỡ. Ông luôn yêu thích tìm tòi học hỏi và thường lân la ở các lớp học trong làng để có cơ hội tiếp xúc nhiều hơn với chữ nghĩa, sách vở.
Cuốn “Những trạng nguyên đặc biệt trong lịch sử Việt Nam” có viết, Nguyễn Hiền thường sang chùa - nơi sư trụ trì mở trường dạy học cho con em trong vùng, để xem anh chị học tập. Thấy cậu bé ham chữ nghĩa, nhà sư nhận Hiền làm học trò và cho vào lớp ngồi học. Tuy cuộc sống thuở nhỏ của ông rất khó khăn nhưng ông vẫn luôn không ngừng cố gắng, nỗ lực tự học, tự tìm tòi, khám phá khiến người đời nể phục lòng hiếu học của ông, gọi ông là “thần đồng”.
Năm 1247, triều đình nhà Trần mở khoa thi Tam khôi để chọn Trạng nguyên, Bảng nhãn và Thám hoa, Nguyễn Hiền cũng tham gia. Bài thi nhà vua đề là “Áp tử từ kê mẫu du hồ phú, tức bài phú nói về con vịt từ giã mẹ gà đi chơi hồ”. Nội dung đề ra khá rộng và trừu tượng, lại yêu cầu diễn đạt bằng thể phú. Nguyễn Hiền đã viết một bài phú có tính chất nghị luận sâu sắc, vừa thể hiện được nhận thức về cuộc sống, vừa tỏ rõ khả năng uyên bác, văn chương. Vua đọc xong phê luôn hai chữ Thưởng tứ và lấy đỗ Trạng nguyên ở tuổi 13. Có thể nói, Nguyễn Hiền là trạng nguyên nhỏ tuổi nhất trong lịch sử khoa bảng Việt Nam.
Trạng Nguyên Nguyễn Hiền và câu đố chữ Điền nổi tiếng trong lịch sử
Với tài năng, công đức và học vấn uyên thâm, Trạng nguyên Nguyễn Hiền đã làm rạng danh thế hệ trẻ của Việt Nam, xứng danh là một tấm gương sáng về năng lực tự học thành tài, về đức độ và lòng yêu nước thương dân.